Χανίων, νομός

Διοικητική διαίρεση της δυτικής Κρήτης, στο δυτικό άκρο της. Συνορεύει στα Α με τον νομό Ρεθύμνης, και στις 3 άλλες πλευρές του βρέχεται από τη θάλασσα. Έχει έκταση 2.376 τ. χλμ. και πληθυσμό ; κατ. Διοικητικά ο νομός χωρίζεται σε 5 επαρχίες: Αποκορώνου (323τ. χλμ., 11.827 κάτ.) στο βορειοανατολικό άκρο με πρωτεύουσα το Βάμο (569 κάτ.)· Κυδωνίας (626 τ. χλμ., 93 394 κάτ.) στο βορειοκεντρικό τμήμα, με πρωτεύουσα τα Χανιά (50 077 κάτ.)· Κισσάμου (522 τ. χλμ., 19 394 κάτ.) στο βορειοδυτικό τμήμα, με πρωτεύουσα το Καστέλλι ή Κίσσαμο (2936 κάτ.)· Σελίνου (437 τ. χλμ., 6997 κάτ.), στο νοτιοδυτικό τμήμα, με πρωτεύουσα τον Κάντανο (421 κάτ.)· Σφακίων (468 τ. χλμ., 2162 κάτ.) στο νοτιοανατολικό τμήμα, με πρωτεύουσα τη Χώρα Σφακίων (243 κάτ.). Στον νομό X., επαρχία Σελίνου, υπάγεται και το νησί Γαύδος (29 τ. χλμ., 115 κάτ.), νοτιότερο σημείο της ελληνικής επικράτειας. Πρωτεύουσα του νομού είναι τα Χανιά. Μορφολογία, υδρογραφία, κλίμα. Το ανάγλυφο του νομού X. έχει τα χαρακτηριστικά του αναγλύφου ολόκληρης της Κρήτης, η οποία τέμνεται από Δ προς Α από μια συνεχόμενη οροσειρά, η οποία διακόπτεται από κοιλάδες, ισθμούς και φαράγγια. Εδώ οι ορεινοί όγκοι καλύπτουν ολόκληρο σχεδόν το κεντρικό και νότιο τμήμα του νομού φθάνοντας έως τη θάλασσα, ενώ το πεδινό τμήμα (18,3% της συνολικής επιφάνειας του νομού) απλώνεται στη βόρεια παράκτια περιοχή. Στο δυτικότερο τμήμα του νομού (και της Κρήτης) υψώνονται, από Β προς Ν, οι κορυφές Μάννα (890 μ.), Κουτρούλης (1.071 μ.), Άγιος Δικαίος (1.182 μ.) και δυτικότερα το Aποπηγάδι (1.331 μ.) και η Πλατανιανή (1.849 μ.), τμήματα όλες της κεντρικής οροσειράς, που συνεχίζεται προς Δ με τον εκτεταμένο όγκο των Λευκών Ορέων, του οποίου 6 κορυφές υπερβαίνουν τα 2.000 μ.: Πάχνες 2.453 μ., Tροχάρης 2.401 μ., Γριάς Σωρός 2.331 μ., Κάστρο 2.218 μ., Ζαρανοκεφάλα 2.140 μ., Μαύρη 2.089 μ. Ρήγματα, διαβρώσεις και κατακόρυφες μετακινήσεις του εδάφους δημιούργησαν στα Λευκά Όρη τάφρους, κοιλάδες και φαράγγια, όπως το περίφημο φαράγγι της Σαμαριάς - Αγίας Ρουμέλης, που χωρίζει τον κεντρικό όγκο των Λευκών Ορέων από τον Βολακιά (2.116 μ.) και έχει μήκος 18 χλμ., πλάτος από 40 έως 3 μ., και βάθος έως 600 μ. Δυτικότερα σχηματίζεται το δεύτερο μεγάλο φαράγγι της Κρήτης, του Νίμπρου ή Ίμπρου, που έχει μήκος 7 χλμ., πλάτος μέχρι 2 μ. και βάθος έως 300 μ., και χωρίζει τον κεντρικό όγκο των Λευκών Ορέων από τις κορυφές Αγκάθες (1.151 μ.) και Ασφενδος (1.184 μ.). Χαμηλότερες κορυφές υψώνονται και στα 3 ακρωτήρια που υπάρχουν στη βόρεια ακτή του νομού: Γεροσκίνος (762 μ.) στη δυτικότερη, Όνυχας (748 μ.) και Μούρι (747 μ.) στην κεντρική, και Σκλόπα (528 μ.) στη δυτικότερη, των Χανίων. Οι χαμηλές περιοχές βρίσκονται στο βόρειο τμήμα του νομού, με τις πεδιάδες του Καστελλίου στα Δ, των Χανίων στο κέντρο και του Αποκορώνου στα Α. Υπάρχουν επίσης μικρά οροπέδια και κοιλάδες στη ψηλότερες περιοχές του νομού, όπως το οροπέδιο του Ομαλού (υψόμ. 1.000 μ.), ΒΔ των Λευκών Ορέων, το λεκανοειδές οροπέδιο του Ασκύφου στα Α, η κοιλάδα του Καντάνου και το παράκτιο υψίπεδο της Χώρας Σφακίων. Μεγάλα υδάτινα ρεύματα δεν υπάρχουν στον νομό X., υπάρχουν όμως πολλές πηγές, συνδεδεμένες με την τεράστια λεκάνη απορροής των Λευκών Ορέων (800 τ. χλμ.), ενώ εμφάνιση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα αποτελεί η λίμνη Κουρνά, στο βορειοδυτικό άκρο του νομού. Τα κυριότερα υδάτινα ρεύματα του νομού, χείμαρροι μάλλον, βρίσκονται στο βόρειο τμήμα του νομού και είναι, από Δ προς A, o Τυφλός και ο Κουλένης, στην περιοχή Κισσάμου, ο Ταυρωνίτης, ο Καιρίτης, στον κόλπο των Χανίων, και στο νότιο τμήμα, στην επαρχία Σελίνου, ο Κακοδικιανός, που εκβάλλει στο Λιβυκό πέλαγος. Το κλίμα του νομού ακολουθεί το ανάγλυφό του. Οι βροχοπτώσεις είναι εδώ περισσότερες από την υπόλοιπη Κρήτη, γιατί τα υγρά ρεύματα, που προέρχονται από το Ιόνιο, αιχμαλωτίζονται από τα Λευκά Όρη. Σε αυτό άλλωστε, και στην ασβεστολιθική σύσταση του εδάφους, οφείλονται και οι πολλές πηγές του νομού. Στη χαμηλή ζώνη το κλίμα είναι εξαιρετικά ήπιο (η χαμηλότερη θερμοκρασία, που σημειώθηκε στα X., είναι -1°C), αλλά γίνεται φυσικά δριμύ στα ορεινά. Οικονομία και οικισμοί. Ο νομός X. είναι ο πλέον ανεπτυγμένος οικονομικά και πλουσιότερος νομός της Κρήτης μετά τον νομό Ηρακλείου. Η οικονομία του βασίζεται κυρίως στη γεωργία, με σπουδαιότερα προϊόντα το λάδι, τα εσπεριδοειδή (πορτοκάλια και μανταρίνια) και το κρασί, σημαντικό είναι όμως και το εισόδημα από τη ζωοκομία, ενώ από τη βιομηχανία περισσότερο ανεπτυγμένοι είναι οι κλάδοι επεξεργασίας αγροτικών προϊόντων. Χαρακτηριστικό του νομού X. είναι οι τεράστιες διαφορές που παρουσιάζει το βόρειο από το νότιο τμήμα του: το βόρειο και το βορειοδυτικό τμήμα, πολύ περισσότερο πεδινό, συγκεντρώνει και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Συνολικά στον νομό Χανίων υπάγονται διοικητικά 7 δήμοι, 152 κοινότητες και 481 οικισμοί. Ιστορία, αρχαιολογία, μνημεία. Τα παλαιότερα ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας στον χώρο του νομού X., σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία, ανάγονται στα πρώιμα νεολιθικά χρόνια. Πρόσφατα ευρήματα (απολιθωμένο κρανίο κοντά στο χωριό Αφράτα Κισσάμου, εγχάρακτη βραχογραφία σε σπήλαιο στο χωριό Ασφένδου Σφακίων), αποδίδονται από ορισμένους επιστήμονες σε παλαιότερες εποχές, άλλοι όμως δεν το δέχονται. Οι νεολιθικοί άνθρωποι της περιοχής ήταν σπηλαιόβιοι, ιδίως κατά τις πρώτες φάσης της νεολιθικής εποχής· στα όψιμα νεολιθικά χρόνια χτίζουν και οικισμούς, χωρίς όμως να εγκαταλείπουν τα ασφαλή φυσικά ενδιαιτήματά τους. Στα περισσότερα σπήλαια του Ακρωτηρίου Κυδωνίας, στα σπήλαια Ελληνόσπηλιος (Αφράτων Κισσάμου), Κουλιέρη (Μυλωνιανών Κυδωνίας), Αγιά Σοφιά (Τοπολίων Κισσάμου), Κερά Σπηλιώτισσα (Βρυσών Κυδωνίας) και σε πολλά άλλα ήρθαν στο φως άφθονα και χαρακτηριστικά νεολιθικά ευρήματα. Στον συνοικισμό Καστέλλι της πόλης X στη θέση Βλητές κοντά στη Σούδα και στην περιοχή Καλαθάς Ακρωτηρίου αποκαλύφθηκαν ή εντοπίστηκαν ίχνη νεολιθικών εγκαταστάσεων. Η εισαγωγή του χαλκού στην Κρήτη έθεσε τέρμα στην πρωτόγονο νεολιθική ζωή και συνετέλεσε να οδηγηθεί το νησί στην εποχή του μινωικού θαύματος. Διάφορα ευρήματα των τελευταίων ετών, που αποκαλύφθηκαν τυχαία ή ήρθαν στο φως ύστερα από συστηματικές ανασκαφικές έρευνες, απέδειξαν, χωρίς αμφιβολία, πως ο μινωικός πολιτισμός ήταν ενιαίος σε ολόκληρη τη μεγαλόνησο και συνεπώς είχε ξαπλωθεί και στη δυτική Κρήτη, γεγονός που είχε αμφισβητηθεί παλαιότερα: στο σπήλαιο Γερόσπηλιος, κοντά στην Αγία Μαρίνα Κυδωνίας, βρέθηκε περιδέραιο πρωτομινωικής εποχής και τέχνης και ένα πέτρινο αγγείο (κέρνος), στο οποίο οι Μινωίτες τοποθετούσαν σπόρους για τις θυσίες· στη θέση Δέμηλα, επάνω από το Βαρύπετρο Κυδωνίας, αποκαλύφθηκε τμήμα σημαντικού πρωτομινωικού οικισμού με πολύ ενδιαφέροντα κεραμικά ευρήματα, λίθινα εργαλεία και άφθονες λεπίδες οψιδιανού· στο σπήλαιο Πλατυβόλα της περιοχής Κεραμειών ήρθε στο φως ενδιαφέρουσα πρωτομινωική κεραμική, προερχόμενη από ντόπιο εργαστήριο· στη θέση Ψαθί, Δ των X., εντοπίστηκαν ερείπια πρωτομινωικού οικισμού· στη συνοικία Καστέλλι των X. αποκαλύφθηκε μινωικό μέγαρο, σημαντικό κεραμικό εργαστήριο, τοιχογραφίες, όστρακα με γραμμική γραφή Β και καλής ποιότητα κεραμική όλων των μινωικών περιόδων· στον Σαμωνά Αποκορώνου και στη Χρυσοσκαλίτισσα Κισσάμου επισημάνθηκαν ίχνη μινωικών εγκαταστάσεων· στον Στύλο Αποκορώνου ανασκάφηκε τμήμα εκτεταμένου υστερομινωικού οικισμού και μεγαλοπρεπής θολωτός μινωικός τάφος και παρόμοιος στην περιοχή Μάλεμε· στο σπήλαιο Μαμελούκου, κοντά στα Περιβόλια Κυδωνίας, ανακαλύφθηκε σημαντική κεραμική των υστερομινωικών χρόνων και τμήμα αμφορέα με γραμμική Β γραφή· στις κορυφές των βουνών Δραπανοκεφάλα, Σκλόκα, Όνυχας και Μαλάξα ανακαλύφθηκαν μινωικοί τόποι λατρείας (ιερά κορυφής) όπου λατρευόταν η Ορεία Μητέρα, ενώ σε πολλά σπήλαια της περιοχής βεβαιώθηκε η λατρεία της χθόνιας θεότητας των Μινωιτών. Με τον αχαϊκό αποικισμό της Κρήτης, κατά την υστερορωμαϊκή περίοδο και την πύκνωση της επικοινωνίας με την Πελοπόννησο, δημιουργήθηκαν ευνοϊκότεροι όροι για την ανάπτυξη της περιοχής των X., γι’ αυτό και ο πολιτισμός της περιόδου αυτής παρουσίασε εδώ ξεχωριστή άνθηση σχετικά με την υπόλοιπη Κρήτη: ο πληθυσμός γίνεται πυκνότερος και σε πολλά σημεία χτίζονται νέοι οικισμοί, μερικοί από τους οποίους θα καλύψουν μακρά περίοδο ζωής και δράσης. Η λεγόμενη κάθοδος των Δωριέων (1100 π.Χ.) ανακόπτει την πρόοδο: οι κάτοικοι καταφεύγουν στις ορεινές περιοχές για να σωθούν· ο πληθυσμός ελαττώνεται· η ζωή εξελίσσεται μέσα σε αγώνες για την επικράτηση των αντιμαχόμενων στοιχείων. Με την πάροδο του χρόνου ο τόπος θα ησυχάσει και θα προσπαθήσει να ξαναβρεί τον παλαιό ρυθμό προόδου, χωρίς όμως να το κατορθώσει· ξαναχτίζονται οι παλιές πόλεις και δημιουργούνται νέες. Κατά τους ελληνικούς χρόνους (γεωμετρική, αρχαϊκή, κλασική, ελληνιστική περίοδος) η περιοχή αριθμεί 41 πόλεις από τις οποίες σπουδαιότερες είναι η Αμφίμαλα, η Ανώπολις, η Απολλωνία, η Απτέρα, η Αραδήν, η Έλυρος, η Κάντανος, η Κάτρη, η Κεραία, η Κίσσαμος, η Κυδωνία, η Λισσός, η Μινώα, η Μωδαία, η Πέργαμος, το Ποικιλάσιον, η Πολίχνη, η Πολυρρήνια, η Συΐα, η Τάνος, η Τάρρα, η Υδραμία, η Φαλάσαρνα. Έντονη θρησκευτικότητα χαρακτηρίζει τους κατοίκους την εποχή αυτή· χτίζονται ναοί και δημιουργούνται κέντρα λατρείας: στην Τάρρα και στη Φαλάσαρνα λατρεύεται ο Απόλλωνας· στις Μένιες, στην Πολυρρήνια, στα σπήλαια Aρκουδιώτισσα και Μαραθόσπηλιος λατρεύεται η Δικτύννα Άρτεμις, στη λίμνη Κουρνά η νύμφη Ακακαλλίς και σε πολλά άλλα μέρη διάφορες θεότητες του ελληνικού πανθέου ή και τοπικές. Η ρωμαϊκή κατάκτηση δεν επέφερε σοβαρές μεταβολές στον τόπο· σύντομα οι πόλεις ξαναβρήκαν τον κανονικό ρυθμό ζωής και χτίστηκαν μάλιστα και νέες, όπως το Αγνείον, η Aπολλωνιάς, η Βίεννος, η Ελαία, το Ιναχώριον, η Καλαμύδη, η Κώρυκος, η Μαραθούσα, η Ραμνούς κ.ά. Από τότε η περιοχή ακολουθεί την τύχη της υπόλοιπης Κρήτης: ασπάζεται τον χριστιανισμό κατά την πρώτη βυζαντινή περίοδο, το 732 εντάσσεται στο κλίμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, το 824 υποκύπτει στους Σαρακηνούς (Άραβες), το 961 ελευθερώνεται από τον Νικηφόρο Φωκά, το 1204 οι Σταυροφόροι την παραχωρούν στον Βονιφάτιο, λίγο αργότερα παραχωρείται στους Ενετούς, οι οποίοι το 1252 κτίζουν και οχυρώνουν τα X., στις αρχές του 16ου αι. επαναστατεί, αλλά χωρίς αποτέλεσμα, ο Καντανολέος από το Κουτσογέρακο Σελίνου, το καλοκαίρι του 1645 αποβιβάζονται οι Τούρκοι στο Κολυμπάρι Κισσάμου και σε 57 ημέρες παίρνουν τα X., το 1770 επαναστατεί ο Δασκαλογιάννης από την Ανώπολη των Σφακίων. Στον αγώνα του ‘21 τα X. πρωτοστατούν: στις 29 Μαΐου 1821 κηρύσσεται η επανάσταση στη Θυμιανή Παναγία των Σφακίων· το 1823 οι Τούρκοι κατέχουν μόνο τα φρούρια και λίγα οχυρά στην ύπαιθρο και τον ίδιο χρόνο φτάνει στα X. ως αρμοστής ο Εμμανουήλ Τομπάζης· το 1824 ο Χουσεΐν καίει τον Αποκόρωνα και τα Σφακιά και θυσιάζονται 600 γυναικόπαιδα στο Ελαφονήσι· το 1825 οι επαναστάτες παίρνουν από τους Τούρκους το ισχυρό φρούριο της Γραμβούσας· το 1828 δίνει μεγάλη μάχη στο Φραγκοκάστελλο ο Χατζή Μιχάλης Νταλιάνης, προκαλεί μεγάλες ζημιές στους Τούρκους, αλλά τελικά σκοτώνεται· το 1833 συγκεντρώνονται στις Μουρνιές για να διαμαρτυρηθούν 7.000 κάτοικοι της περιοχής, και οι Αιγύπτιοι, στους οποίους είχε παραχωρηθεί τότε η Κρήτη, απαγχονίζουν 50. Ακολουθούν οι επαναστάσεις του 1841 και 1858 οι οποίες εξουδετερώνονται. Το 1866 υπογράφεται στη μονή της Αγίας Κυριακής υπόμνημα προς τους Τούρκους. Στη μεγάλη επανάσταση του 1866 πρώτος χτυπάει στον Σταυρό Σελίνου ο Κριάρης· διαπρέπει ο Χατζή Μιχάλης Γιάνναρης, αλλά θυσιάζονται στον Βαφέ Αποκορώνου πολλοί Κρητικοί και εθελοντές από τη υπόλοιπη Ελλάδα, που πολεμούσαν με γενικό αρχηγό τον Ιωάννη Ζυμβρακάκη. Το 1878 υπογράφεται στη Χαλέπα η φερώνυμη σύμβαση. Το 1889 έχουμε νέα ατυχή επανάσταση. Το 1895 ιδρύεται στον Αποκόρωνα η Μεταπολιτευτική Επιτροπή. Το 1897 ξεσπά νέα επανάσταση εξαιτίας των σφαγών των X. Ο Τιμολέων Βάσσος αποβιβάζεται στο Κολυμπάρι. Στις 3 Νοεμβρίου 1898 η περιοχή ελευθερώνεται από τον τουρκικό ζυγό. Στις 9 Δεκεμβρίου 1898 αποβιβάζεται στη Σούδα ο πρίγκιπας Γεώργιος. Ακολουθεί το κίνημα του Θερίσου. Η ελληνική σημαία θα υψωθεί τελικά στον Φιρκά στις 1 Δεκεμβρίου 1913. Μνημεία όλων των περιόδων σώζονται άφθονα σε ολόκληρη την έκταση του νομού X. Στην Απτέρα και στα Μεσκλά, και στον συνοικισμό Ρίζα της Ανώπολης Σφακίων, σώζονται εντυπωσιακά κυκλώπεια τείχη. Στην Απτέρα υπάρχουν επίσης τεράστιες αρχαίες υδατοδεξαμενές και τμήμα αρχαίου θεάτρου. Πολλά είναι τα ενετικά μνημεία: εκτός από την πόλη των X., που θα μπορούσε να θεωρηθεί σχεδόν ολόκληρη ένα μεσαιωνικό μουσείο, σώζονται ενετικά φρούρια στη νησίδα που βρίσκεται στην είσοδο της Σούδας, στα Θοδωρού, στη Γραμβούσα και στην Παλαιόχωρα· στη νοτιοανατολική παραλία των Σφακίων υπάρχει το θρυλικό Φραγκοκάστελλο· στον Αλικιανό σώζονται τα ερείπια του πύργου της οικογένειας Ντα Μολίν· στον Άγιο Γεώργιο και στο Καβούσι Κισσάμου υπάρχουν ενετικά διώροφα μέγαρα του 15ου ή 16ου αι.· στο Κόκκινο Μετόχι σώζεται μια ενετική βίλα και άλλα παρόμοια, αλλά εντυπωσιακότερη, η περίφημη Πελεκαπίνα, λίγο πιο έξω από τα Χανιά. Βυζαντινές εκκλησίες, καταγραφές, του 11ου αι. και εξής, υπάρχουν πάνω από 50, οι περισσότερες στις επαρχίες Κισσάμου και Σελίνου, ενώ σε πολλά σημεία, απόμερα κυρίως, υπάρχουν μοναστήρια, σπουδαιότερα από τα οποία είναι των Τζαγκαρόλων, το Γουβερνέτο, της Γωνιάς, της Χρυσοκαλίτισσας, της Χρυσοπηγής, των Κορακιών κ.ά. Η περίοδος της τουρκοκρατίας έχει να παρουσιάσει τα τζαμιά με τους μιναρέδες μέσα στην πόλη, το περίφημο φρούριο Ιτζεδίν, τον πύργο του Αληδάκη στο Μπρόσνερο, τα Σερσεμπίλια στα περιβόλια, το θαυμάσιο Λουτρό στις Μουρνιές και πολλούς κουλέδες σε διάφορους τόπους. Bλ. λ. Χανιά. Αρχαία αγγεία της συλλογής Μητσοτάκη, δωρεά στο Μουσείο Χανίων (φωτ. ΑΠΕ). Αρχαία αγγεία της συλλογής Μητσοτάκη, η οποία δωρήθηκε και εκτίθεται στο Μουσείο Χανίων (φωτ. ΑΠΕ). Ερείπια της Απτέρας, αρχαίας πόλης της περιοχής. Ερείπια της Φαλάσαρνας, μία από τις σπουδαιότερες αρχαίες πόλεις της περιοχής. Το Φραγκοκάστελλο, στη νοτιοανατολική παραλία των Σφακιών. Η μονή Γωνιάς, στην επαρχία Κισάμου. Στο μοναστήρι υπάρχει συλλογή εικόνων διαφόρων χρονικών περιόδων, εξαιρετικής τέχνης. Ν. ΧΑΝΙΩΝ Το Καστέλλι, της επαρχίας Κισσάμου. Τμήμα του λιμανιού των Χανίων με το ιστορικό φρούριο του Φιρκά. Εδώ υψώθηκε η σημαία της ένωσης με την Ελλάδα (1η Δεκεμβρίου 1913). Στο φρούριο στεγάζεται το Ναυτικό Μουσείο της πόλης. Ακτή στη Γραμβούσα. Η Χώρα της επαρχίας Σφακίων. Ιστορική φωτογραφία του λιμανιού των Χανίων.